Kernpunten

Wat zijn vrije schoolboeken?

Vrije schoolboeken hebben een speciale licentie waardoor de gebruiker de volgende vrijheden heeft:

• Je mag vrije schoolboeken zonder beperkingen downloaden en gebruiken zodat jij er profijt van hebt.

• Je mag de informatie kopiëren en verspreiden zodat het zoveel mogelijk mensen en instanties dient.

• Je mag de boeken veranderen - je wordt zelfs aangemoedigd dat te doen.

• Je mag ze verkopen zodat er een bron van inkomsten ontstaat.

Je mag echter niet de licentie eraf halen waarmee bereikt wordt dat de informatie ook effectief vrij blijft.

Copyright, copyleft

Gewoon auteursrecht (copyright) is bedoeld om de gebruiker die vrijheden af te nemen (het is een exclusierecht, je mag niet verveelvoudigen, enzovoorts). Om de eindgebruiker juist wel maximale vrijheden te geven wordt een speciale licentie gebruikt die 'copyright' gebruikt om exact het tegenovergestelde te bereiken om je zo juist wel die bovengenoemde vrijheden te geven. Die licentie wordt daarom ook wel 'copyleft' genoemd.

Schoolboeken net als vrije software en Wikipedia

Het principe wordt al vele jaren met succes toegepast op vrije software (ook wel opensource genoemd). Denk bijvoorbeeld aan GNU/Linux internetservers, OpenOffice.org en Firefox. Meer recent wordt dit principe ook toegepast bij de artikelen van Wikipedia en gezien het explosieve succes daarvan is het redelijk te stellen dat vrije schoolboeken een enorme hervorming in het onderwijs teweeg kunnen brengen.

Vrijheid van informatie

Het draait allemaal om 'vrijheid van informatie' en economen weten dat hoe vrijer informatie kan stromen hoe beter het is voor de maatschappij. Het feit dat de boeken gratis te downloaden zijn is geen doel maar een gevolg van de licentie. Er is niets op tegen als schrijvers, illustratoren en redacties beloond worden. De praktijk met software en Wikipedia is dat veel projecten zelfs zonder een cent steun uitstekend presteren. Echter geld kan wel degelijk een stimulerende factor vormen.

Vrije of open schoolboeken?

Wij (Vrijschrift, Free software Foundation, etc.) spreken over vrije schoolboeken in plaats van open schoolboeken omdat de bovengenoemde vrijheden veel belangrijker zijn dan dat slechts de broncode 'open' is. Een open schoolboek is niet per definitie een vrij schoolboek. Sommige open schoolboeken hebben een licentie die commercieel gebruik uitsluit. Mag je zulke boeken wel gebruiken?

Revolutionair

Vrije schoolboeken zijn geen utopie maar wel revolutionair en verdienen een kans: ze kunnen de maatschappelijke lasten van boeken decimeren en - belangrijker - kennis voor iedereen beschikbaar maken in de best denkbare kwaliteit.

De waarde van informatie vloeit niet voort uit schaarste maar uit de overvloed waarin informatie toegankelijk is.

Financiële aspecten

• De licentie garandeert dat de vrije schoolboeken drempelloos en zonder kosten te downloaden zijn.
• Ook al kostte het ontwikkelen van een methode geld, vrije leermiddelen vormen een structurele oplossing om tot de laagste prijs van aangeboden informatie te komen.
• Vrije schoolboeken leveren een vergroting van het budget voor leermiddelen op.
• Doordat publicatie middels open standaarden verricht moet worden zijn de leermiddelen altijd zonder extra softwarekosten te gebruiken.

• 'Full color'-publicaties zijn mogelijk maar niet strikt noodzakelijk. Overigens kost een boek van 300 bladzijden minder dan Eur 10 bij oplagen boven de 1000. Drukkosten van 'dure' full color-boeken vormen vaak een excuus voor de uitgever om de prijs op te drijven. Zie ook: Wat kost een boek?

• Hoe beter educatieve informatie beschikbaar is voor iedereen hoe beter het is voor het algemene opleidingsniveau van de natie en hoe beter dat is voor de economie. Vrije informatie kan een rol van betekenis hierbij spelen.
• Vaak wordt het argument van concurrentievervalsing genoemd. Is er wel concurrentie? Auteursrecht schept een kunstmatige informatiemarkt en er is nauwelijks concurrentie tussen de educatieve uitgeverijen (vandaar de hoge boekenprijzen). Plat auteursrecht gebruiken is op zich dus al een vorm van concurrentievervalsing, een soort van subsidie die in een daadwerkelijke vrije markt niet bestaat. Bovenal dient het collectieve belang voor te gaan en voor de klagers betekent het dat ze op een andere manier moeten concurreren net als alle andere bedrijven in de wereld. Dat neemt echter niet weg dat de stimulerende middelen voor vrije schoolboeken tot een minimum beperkt dienen te worden.
• Uitgevers kunnen - en mogen - vrije schoolboeken kopiëren en uitgeven. Het betekent wel dat ze flink moeten concurreren en door de licentie moeten ze hun bijdrage (illustraties, enz.) ook vrij toegankelijk publiceren.
• Vrije schoolboeken doorbreken de monopolies van de educatieve uitgevers:
  • vier uitgevers bezitten 80% van de markt en
  • twee distributeurs bezitten 60-70% van de markt
• Een ander economisch aspect is dat hergebruik van inspanningen van anderen toegestaan is terwijl gewone boeken iedere keer vanaf de grond opnieuw geschreven moeten worden: 'standing on shoulders'. Het is wel belangrijk dat er gestandaardiseerd wordt op de licenties want uit een boek met licentietype A mag meestal niet gekopieerd worden naar een ander boek met licentietype B.
• Hoe langer we wachten, hoe later de maatschappelijke winst.

Sociale aspecten

• Door de licentie staat het iedereen die interesse heeft vrij om drempelloos te helpen met ontwikkelen en vertalen.
• Mensen zijn sociale wezens die - met de wederzijdse belangen voor ogen - graag samen goede leermiddelen bouwen.
• Een beloning kan beslist stimuleren bij het tot stand komen van vrije schoolboeken. De motivatie om aan iets zinvols te bouwen dient waardevoller te zijn.
  • Betrokkenen kunnen zich profileren door hun vakmanschap en er is sprake van 'exposure'-effect net als artiesten die op het net bekendheid proberen te kweken.
  • Voldoening en waardering zijn belangrijke drijfveren.
• Er zijn voldoende stakeholders: leerkrachten, leerlingen en ouders met vele talenten die het beste voor hun kinderen willen. Procentueel niet veel maar in absolute aantallen wel.
• Het is van belang om hechte gemeenschappen te bouwen.
• Bestaande vrije leerboeken vertalen voor ontwikkelingslanden is een uitstekende manier van ontwikkelingshulp.
• Het lijkt een dromerig concept, uitgevonden door software-nerds. De praktijk leert dat uitstekende producten gefabriceerd kunnen worden.

Ontwikkelaspecten

• Door goed te kijken naar de mechanismen achter de ontwikkeling van vrije software en Wikipedia zijn de mechanismen achter vrije leermiddelen goed voorspelbaar.
• Wijzigingen doorvoeren en fouten herstellen is in een digitale ontwikkelomgeving hooguit een kwestie van uren. Er zijn situaties bekend dat aardrijkskundige grenzen jaren verkeerd staan net als leerlingen die rekenen in guldens. Met vrije leermiddelen is zoiets ondenkbaar.

Overheidsrol

Zie Aanbevelingen implementatie vrije schoolboeken

Juridische aspecten

Zie Licentiekeuze

Verschillen tussen 'gratis' en vrije schoolboeken

• Bij 'gratis' schoolboeken hebben de uitgevers de rechten. Bij vrije schoolboeken heeft iedereen de vrijheden en rechten (inclusief de uitgevers).
• 'Gratis' schoolboeken zijn helemaal niet gratis, ze worden duur collectief betaald. Vrije schoolboeken zijn zonder kosten te gebruiken en te downloaden. Gezegd moet worden dat het niet erg is als er eventueel betaalde inspanningen geleverd worden voor het tot stand komen van een vrij boek.
• In tegenstelling tot de gezinnen met hogere inkomens profiteren de lagere inkomens niet van 'gratis' schoolboeken doordat ze al een tegemoetkoming krijgen. Vrije schoolboeken zijn zonder kosten en hindernissen te downloaden, kennen dit probleem dus niet en zijn ook een lastenverlichting voor de lagere inkomens. Daar ging het immers om en dat is een prettig neveneffect van vrije boeken.
• Bij 'gratis' schoolboeken is er geen rechtstreeks belang van ouders en scholen om de kosten zo laag mogelijk te houden. Dit remt de ontwikkeling van vrije schoolboeken als alternatief. Anderzijds verruimt het gebruik van vrije schoolboeken de budgetten van de scholen.